120 tỷ USD cho Quy hoạch điện VIII: Việt Nam lấy đâu ra tiền?

Khoảng trống vốn ngày càng lộ rõ

Trong bối cảnh toàn cầu hóa bị thử thách mạnh mẽ bởi xung đột địa chính trị, xu hướng phi toàn cầu hóa và tái cấu trúc chuỗi cung ứng, bài toán an ninh năng lượng đang trở thành một trong những thách thức chiến lược lớn nhất đối với Việt Nam.

Phát biểu tại Hội thảo hợp tác kinh tế quốc tế về năng lượng và thương mại tự do chiều 16/12, ông Đặng Huy Đông, nguyên Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư, thẳng thắn chỉ ra: Để thực hiện thành công Quy hoạch điện VIII trong 5 năm tới, Việt Nam cần huy động hơn 120 tỷ USD cho đầu tư nguồn và lưới điện.

Tuy nhiên, khả năng huy động từ nguồn lực trong nước bao gồm vốn nhà nước, doanh nghiệp nhà nước và khu vực tư nhân chỉ vào khoảng 50–60 tỷ USD, nhằm đảm bảo an toàn cho hệ thống tài chính quốc gia. Điều này đồng nghĩa, Việt Nam còn thiếu 60–70 tỷ USD, buộc phải trông cậy vào thị trường vốn và nhà đầu tư quốc tế.

“Đây là bài toán cần được đặt ra một cách nghiêm túc, không chỉ với ngành năng lượng mà với toàn bộ hệ thống tài chính – ngân hàng”, ông Đông nhấn mạnh.

Một nghịch lý lớn đang hiện hữu: Giá nhiên liệu hóa thạch nhìn trong chu kỳ 5 năm tương đối ổn định, ngoại trừ các cú sốc ngắn hạn do chiến tranh Nga–Ukraine hay thay đổi chính sách năng lượng của Mỹ. Các dự báo 10 năm tới cũng cho thấy khả năng giá nhiên liệu không tăng mạnh.

Thế nhưng, giá thành điện tại Việt Nam lại tăng nhanh, từ mức 7–8 US cent/kWh trước đây lên 12–14 US cent/kWh đối với các dự án mới. Nguyên nhân, theo ông Đặng Huy Đông, không nằm ở nhiên liệu mà đến từ chuỗi cung ứng thiết bị và xây lắp, vốn tăng vọt do nhu cầu điện nền tăng mạnh, đặc biệt từ các dự án AI, trung tâm dữ liệu và nhà máy quy mô lớn.

Giá tua-bin khí đã tăng ít nhất 25%, chi phí xây lắp tăng 20% so với 5 năm trước. Thậm chí, việc mua thiết bị hiện nay còn phải đặt cọc trước để được giao hàng sau năm 2030, đẩy rủi ro tài chính của dự án lên cao hơn.

Năng lượng tái tạo: Không phải “đũa thần”

Trong khi đó, kỳ vọng vào năng lượng tái tạo (NLTT) cũng đang được nhìn nhận lại một cách tỉnh táo hơn. Thực tế tại nhiều nền kinh tế phát triển cho thấy, NLTT chưa thể thay thế hoàn toàn nguồn điện nền ổn định.

Các bang như Texas hay California là nơi phát triển mạnh NLTT lại đối mặt với tình trạng mất điện nhiều hơn và giá điện cao hơn. Ngay cả Trung Quốc, dù làm chủ công nghệ và có giá điện gió, điện mặt trời rất thấp, vẫn xảy ra thiếu điện trong những năm gần đây.

Theo ông Đặng Huy Đông, NLTT chỉ thực sự phát huy vai trò khi công nghệ lưu trữ và hydro xanh đủ rẻ, đưa chi phí xuống dưới 10 US cent/kWh. Khi đó, lợi thế gió và mặt trời của Việt Nam mới thực sự trở thành lợi thế quốc gia.

Một vấn đề khác được ông Đông đặc biệt lưu ý là tự do hóa hoàn toàn thị trường điện. Thực tiễn tại Anh, Úc và một số quốc gia cho thấy, việc thiếu điều tiết giá của Nhà nước có thể dẫn đến giá điện tăng vọt, thậm chí xảy ra hiện tượng doanh nghiệp tư nhân “cấu kết, thao túng” thị trường.

“Đây là bài học cần được nghiên cứu nghiêm túc trước khi Việt Nam đi quá xa trong lộ trình thị trường hóa ngành điện”, ông Đông nói.

Muốn tăng trưởng hai con số, không thể thiếu điện

Bài toán vốn cho Quy hoạch điện VIII càng trở nên khó khăn khi chính sách thu hút FDI vào các dự án điện khí LNG chưa theo kịp yêu cầu thực tiễn. Một số cơ chế bảo đảm doanh thu và chia sẻ rủi ro vốn là điều kiện tiên quyết để các định chế tài chính quốc tế tham gia, đã không được chấp thuận trong các quyết sách gần đây.

Trong bối cảnh đó, việc kỳ vọng khu vực tư nhân trong nước, dù đã lớn mạnh, có thể thay thế hoàn toàn vai trò của vốn quốc tế là chưa thực tế, nhất là khi quy mô vốn cần huy động lên tới hàng chục tỷ USD.

Theo ông Đặng Huy Đông, để duy trì mục tiêu tăng trưởng kinh tế hai con số trong giai đoạn tới, Việt Nam buộc phải đảm bảo nguồn cung điện ổn định, tin cậy và có giá cạnh tranh. Điều này chỉ có thể đạt được nếu đồng thời hóa giải các thách thức về chuỗi cung ứng, công nghệ, thị trường điện và đặc biệt là nguồn vốn.

“An ninh năng lượng không chỉ là câu chuyện của ngành điện, mà là nền móng cho toàn bộ chiến lược phát triển quốc gia trong bối cảnh địa chính trị và kinh tế toàn cầu nhiều biến động”, ông Đông nhấn mạnh.