Formosa Hà Tĩnh: Kẻ tiên phong trên thị trường HRC thất thế trước Hòa Phát, bài toán lợi nhuận vẫn chưa tìm ra lời giải

Công ty TNHH Gang thép Hưng Nghiệp Formosa Hà Tĩnh (Formosa Hà Tĩnh) là đơn vị thành viên của Formosa Plastics Group (FPG, Đài Loan) - một tập đoàn đa ngành được thành lập từ năm 1958. Lĩnh vực hoạt động chính là hóa dầu, nhựa, vật liệu, thiết bị điện tử và công nghiệp nặng. Hiện FPG có hàng trăm công ty con hoạt động trên toàn cầu.

Siêu dự án FDI với số vốn hơn 12 tỷ USD

Tại Việt Nam, Formosa Hà Tĩnh là chủ đầu tư Dự án Khu liên hợp gang thép và Cảng nước sâu Sơn Dương, đặt tại Khu kinh tế Vũng Áng (Hà Tĩnh). Dự án có quy mô 3.318ha, tổng vốn đầu tư tính đến nay đạt gần 12,8 tỷ USD, gồm ba hạng mục chính: Nhà máy gang thép, cụm cảng nước sâu Sơn Dương và tổ hợp nhà máy nhiệt điện.

Tính đến giữa năm 2025, tổng sản lượng của khu liên hợp đạt hơn 42,4 triệu tấn phôi thép và 31,7 triệu tấn thép thành phẩm; sản lượng than cốc đạt trên 21 triệu tấn, điện thương phẩm đạt gần 29,7 triệu MWh. Dự án hiện sử dụng trên 10.000 lao động.

Tổng doanh thu lũy kế từ khi vận hành đến nay đạt khoảng 627.476 tỷ đồng, kim ngạch xuất nhập khẩu đạt hơn 36,5 tỷ USD, đóng góp cho ngân sách Nhà nước khoảng 77.552 tỷ đồng.

Nhà máy gang thép Formosa Hà Tĩnh hiện có công suất khoảng 7,5 triệu tấn, cung ứng ra thị trường khoảng 6 triệu tấn thép các loại mỗi năm.

Trong khi đó, cụm cảng nước sâu Sơn Dương đóng vai trò then chốt cho hoạt động logistics của dự án. Đây là một trong những cảng nước sâu lớn nhất Việt Nam, với 14 cầu cảng, công suất thiết kế 30 triệu tấn/năm, có khả năng tiếp nhận tàu trọng tải lên tới khoảng 200.000 tấn.

Tổ hợp nhà máy nhiệt điện Formosa có tổng công suất 650MW, gồm 5 tổ máy, đảm bảo nguồn điện ổn định cho toàn bộ khu liên hợp.

Từ ‘kẻ tiên phong’ trên thị trường HRC…

Đáng chú ý, trước năm 2020, Formosa Hà Tĩnh là doanh nghiệp đầu tiên và duy nhất tại Việt Nam đầu tư bài bản vào chuỗi sản xuất thép tích hợp từ quặng sắt đến thép cuộn cán nóng (HRC). Doanh nghiệp vận hành hai lò cao với tổng công suất thép thô khoảng 7 triệu tấn mỗi năm, trong đó sản lượng HRC đạt khoảng 3-3,5 triệu tấn/năm.

Ở thời điểm đó, Việt Nam chưa có nhà sản xuất HRC nội địa nào khác, khiến Formosa trở thành nguồn cung HRC trong nước quan trọng cho các ngành hạ nguồn như tôn mạ, ống thép và cơ khí chế tạo, bên cạnh nguồn hàng nhập khẩu.

Đến thách thức từ đối thủ đáng gờm...

Tính đến nay, Formosa Hà Tĩnh và Hòa Phát (HPG) là hai doanh nghiệp duy nhất tại Việt Nam có khả năng sản xuất HRC. Tuy nhiên, dù gia nhập mảng HRC sau Formosa, Hòa Phát ghi nhận kết quả kinh doanh tích cực và hiệu quả hoạt động ấn tượng, trong khi Formosa rơi vào trạng thái thua lỗ lớn kéo dài trong nhiều năm.

Thời điểm năm 2020, Hòa Phát mới bắt đầu gia nhập thị trường HRC, với sản lượng ban đầu khoảng 500.000 tấn mỗi năm, thấp hơn đáng kể so với sản lượng gần 5 triệu tấn của Formosa.

Cán cân thị trường bắt đầu thay đổi khi Khu liên hợp Dung Quất 1 của Hòa Phát vận hành toàn bộ công suất. Trong giai đoạn 2022-2024, sản lượng HRC của Hòa Phát tăng lên nhanh chóng, đạt khoảng 2-3 triệu tấn mỗi năm, qua đó thu hẹp đáng kể khoảng cách với Formosa và từng bước tái định hình cấu trúc thị trường HRC trong nước.

Đến nửa đầu năm 2025, Hòa Phát lần đầu tiên vượt Formosa về sản lượng HRC. Kết quả này đến từ hai yếu tố chính:

- Tác động tích cực của chính sách áp thuế chống bán phá giá đối với HRC nhập khẩu từ Trung Quốc, giúp gia tăng tiêu thụ hàng nội địa;
- Sản lượng HRC của Hòa Phát được bổ sung đáng kể từ nhà máy Dung Quất 2.

Trong khi đó, sản lượng HRC của Formosa trong giai đoạn này gần như đi ngang, không ghi nhận sự gia tăng đáng kể.

…Và kết quả kinh doanh nhiều thất vọng

Nhìn vào kết quả kinh doanh giai đoạn 2019-2024 (thời điểm trước khi Dung Quất 2 cửa Hòa Phát đi vào hoạt động), Hòa Phát và Formosa lúc này có công suất và quy mô doanh thu tương đối tiệm cận. Dù vậy, khả năng chống chịu với chu kỳ thị trường và hiệu quả sinh lời lại khác biệt rõ rệt.

Trong giai đoạn 2019-2020, khi thị trường thép chưa bước vào pha tăng mạnh, Hòa Phát duy trì lợi nhuận tốt với lãi sau thuế lần lượt 7.578 tỷ đồng và 13.506 tỷ đồng.

Ngược lại, Formosa dù ghi nhận doanh thu cao hơn trong năm 2019 nhưng liên tục thua lỗ, với mức lỗ hơn 12.000 tỷ đồng năm 2019 và gần 8.000 tỷ đồng năm 2020. Diễn biến này phản ánh áp lực chi phí lớn đã tồn tại từ sớm trong mô hình hoạt động của Formosa.

Năm 2021 là đỉnh chu kỳ của ngành thép, khi nhu cầu tăng mạnh và giá thép lập mức cao kỷ lục. Cả hai doanh nghiệp đều hưởng lợi rõ rệt: Hòa Phát đạt doanh thu gần 150.000 tỷ đồng, lợi nhuận sau thuế hơn 34.500 tỷ đồng; Formosa ghi nhận doanh thu trên 138.000 tỷ đồng và lãi hơn 31.400 tỷ đồng. Tuy nhiên, đây cũng là năm duy nhất Formosa có lãi trong toàn bộ giai đoạn, cho thấy mức độ phụ thuộc lớn vào chu kỳ giá thép.

Từ năm 2022, khi thị trường đảo chiều, khoảng cách tiếp tục nới rộng. Hòa Phát dù lợi nhuận suy giảm mạnh nhưng vẫn duy trì trạng thái dương, đạt 8.444 tỷ đồng năm 2022, 6.800 tỷ đồng năm 2023 và phục hồi lên khoảng 12.000 tỷ đồng năm 2024. Trái lại, Formosa quay trở lại thua lỗ, với mức lỗ khoảng 8.500 tỷ đồng năm 2022, tăng lên gần 17.000 tỷ đồng năm 2023 và tiếp tục âm hơn 13.800 tỷ đồng trong năm 2024.

Bóc tách nguyên nhân, chi phí ở mức cao, biên lợi nhuận thấp là yếu tố then chốt kéo hiệu quả kinh doanh của Formosa đi xuống. Những năm qua, thị trường bất động sản Trung Quốc suy yếu mạnh khiến nhu cầu thép toàn cầu giảm, kéo theo tình trạng cạnh tranh giá gay gắt tại khu vực Đông Nam Á. Trong bối cảnh đó, Formosa buộc phải hạ giá bán để giữ thị phần, trong khi giá nguyên liệu đầu vào không giảm tương ứng, khiến biên lợi nhuận bị bào mòn đáng kể.

Số liệu cho thấy chi phí hoạt động của Formosa thường xuyên chiếm tới 97-98% doanh thu. Riêng năm 2023, chi phí còn vượt doanh thu, khiến doanh nghiệp lỗ từ hoạt động kinh doanh khoảng 3.000 tỷ đồng. Chỉ riêng trong năm 2021, khi thị trường thuận lợi, chi phí hoạt động mới được kiểm soát ở mức khoảng 70% doanh thu.

Trong khi đó, Hòa Phát kiểm soát chi phí hiệu quả hơn, giúp duy trì biên lợi nhuận từ hoạt động kinh doanh ở mức cao hơn nhiều so với Formosa, qua đó tạo ra sự khác biệt rõ nét về kết quả kinh doanh trong cùng một chu kỳ ngành.

Sức ép từ làn sóng phòng vệ thương mại và thép giá rẻ Trung Quốc

Theo báo cáo năm 2024, ban lãnh đạo Formosa nhận định Việt Nam đã trở thành một trong những khu vực tăng trưởng nhanh nhất của ngành công nghiệp thép toàn cầu. Tuy nhiên, cùng với Việt Nam, nhiều quốc gia trong khu vực Đông Nam Á như Indonesia và Malaysia cũng đang đẩy mạnh mở rộng công suất, khiến nguồn cung thép gia tăng đáng kể.

Trong bối cảnh tốc độ phục hồi kinh tế chậm lại, nguồn cung vượt cầu đã làm gia tăng áp lực cạnh tranh trên thị trường thép khu vực. Trước diễn biến này, nhiều quốc gia nhập khẩu lớn chuyển sang áp dụng các biện pháp bảo hộ thương mại, từng bước dựng lên các rào cản thuế quan nhằm chống bán phá giá thép. Theo lãnh đạo Formosa, ngành thép đang đứng trước yêu cầu phải tìm kiếm các đột phá mới để thích ứng với môi trường thương mại ngày càng khắt khe.

Thực tế, Formosa Hà Tĩnh là một trong những doanh nghiệp chịu tác động rõ nét từ làn sóng phòng vệ thương mại trong thời gian qua. Tháng 4/2024, Ủy ban châu Âu (EC) ban hành kết luận sơ bộ và áp dụng biện pháp chống bán phá giá tạm thời đối với một số sản phẩm thép cuộn cán nóng nhập khẩu từ Việt Nam. Trong vụ việc này, hai doanh nghiệp Việt Nam tham gia cung cấp hồ sơ là Formosa và Hòa Phát Dung Quất.

Kết quả, EC quyết định áp thuế chống bán phá giá tạm thời ở mức 12,1% đối với sản phẩm HRC của Formosa và một số doanh nghiệp khác, trong khi sản phẩm của Thép Hòa Phát Dung Quất được áp mức thuế 0%. Quyết định này tác động trực tiếp đến giá bán và năng lực cạnh tranh của Formosa, đặc biệt trong bối cảnh Liên minh châu Âu là một trong những thị trường xuất khẩu quan trọng của thép Việt Nam.

Không chỉ tại châu Âu, Formosa tiếp tục đối mặt với rào cản thương mại tại Ấn Độ. Tháng 8/2025, nước này quyết định áp thuế chống bán phá giá trong thời hạn 5 năm đối với thép cuộn cán nóng có xuất xứ từ Việt Nam. Quyết định được đưa ra sau khi cơ quan chức năng Ấn Độ xác định thép nhập khẩu từ Việt Nam được bán với giá thấp hơn mức thông thường, gây “tổn hại đáng kể” cho ngành sản xuất thép nội địa.

Trong vụ việc này, thép HRC của Hòa Phát tiếp tục không bị áp thuế do biên độ phá giá nằm trong ngưỡng 0-10%. Ngược lại, các doanh nghiệp khác, trong đó có Formosa, bị xác định biên độ phá giá ở mức 20-30% và phải chịu thuế chống bán phá giá lên tới 121,5 USD/tấn, qua đó gia tăng đáng kể áp lực lên hoạt động xuất khẩu.

Không chỉ chịu áp lực từ các biện pháp phòng vệ thương mại ở thị trường xuất khẩu, Formosa Hà Tĩnh còn đối mặt với làn sóng thép giá rẻ từ Trung Quốc tràn vào thị trường nội địa. Theo số liệu hải quan, trong 6 tháng đầu năm 2025, lượng thép cuộn cán nóng khổ rộng từ 1.880mm trở lên nhập khẩu từ Trung Quốc vào Việt Nam tăng đột biến.

Riêng trong tháng 6/2025, sản lượng nhập khẩu mặt hàng này đạt khoảng 215.000 tấn, cao gấp 26 lần so với cùng kỳ năm 2024. Lũy kế 6 tháng đầu năm 2025, lượng thép cán nóng khổ rộng từ 1.880mm trở lên nhập khẩu từ Trung Quốc đạt gần 650.000 tấn, tăng khoảng 15 lần so với cùng kỳ năm trước. Diễn biến này tạo sức ép lớn lên các nhà sản xuất HRC trong nước, đặc biệt về giá bán và khả năng tiêu thụ.

Trước thực trạng trên, Hòa Phát và Formosa Hà Tĩnh đã gửi hồ sơ đề nghị Bộ Công Thương điều tra hành vi lẩn tránh thuế chống bán phá giá đối với một số sản phẩm thép có xuất xứ từ Trung Quốc. Đến cuối tháng 10, Bộ Công Thương đã ban hành quyết định khởi xướng điều tra chống lẩn tránh biện pháp phòng vệ thương mại đối với các sản phẩm thép cuộn cán nóng liên quan.

Tham vọng mở rộng công suất, tìm đường trở lại cuộc đua

Bất chấp nhiều khó khăn từ môi trường cạnh tranh và rào cản thương mại, Formosa Hà Tĩnh vẫn duy trì kỳ vọng vào triển vọng kinh doanh tại Việt Nam. Doanh nghiệp cho biết đang chủ động điều chỉnh chiến lược, tập trung kiểm soát chi phí nội bộ và tạo khác biệt trên thị trường thông qua nâng cao chất lượng sản phẩm.

Song song đó, Formosa đẩy mạnh hợp tác với các ngành công nghiệp trong và ngoài nước để phát triển các mác thép mới, qua đó tăng mức độ khác biệt hóa và cải thiện năng lực cạnh tranh.

Về triển vọng dài hạn, việc Chính phủ Việt Nam từng bước phê duyệt và triển khai các dự án hạ tầng quy mô lớn như đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam, sân bay Long Thành, cùng các tuyến vành đai tại Hà Nội và TP.HCM được kỳ vọng sẽ tạo động lực thúc đẩy nhu cầu tiêu thụ thép trong nước trong những năm tới.

Tháng 5/2025, tại buổi làm việc với UBND tỉnh Hà Tĩnh, lãnh đạo Công ty TNHH Gang thép Hưng Nghiệp Formosa Hà Tĩnh đã trình bày một số đề xuất và định hướng phát triển trong thời gian tới. Các nội dung trọng tâm bao gồm kế hoạch đầu tư khu công nghiệp chuyên ngành thép, bổ sung sản phẩm thép dây vào cơ cấu sản phẩm hiện hữu, điều chỉnh công năng hoạt động của cảng Sơn Dương, đồng thời triển khai các giai đoạn tiếp theo nhằm nâng công suất Khu liên hợp gang thép lên khoảng 15 triệu tấn mỗi năm.

Tại buổi làm việc, hai bên cũng trao đổi, làm rõ tình hình sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp, phân tích những khó khăn phát sinh trong thời gian qua, đặc biệt liên quan đến thuế quan và thị trường xuất khẩu, qua đó đánh giá tác động đến hoạt động của Formosa Hà Tĩnh và xem xét các kiến nghị, đề xuất cụ thể của công ty.

Lãnh đạo tỉnh Hà Tĩnh cho biết sẽ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các cơ quan quản lý Nhà nước trong quá trình vận hành dự án. UBND tỉnh đã chỉ đạo các sở, ngành liên quan phối hợp với Formosa Hà Tĩnh rà soát, hướng dẫn và xử lý các nội dung kiến nghị theo đúng quy định pháp luật, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi để doanh nghiệp ổn định sản xuất và triển khai các kế hoạch phát triển.

Chia sẻ với những khó khăn của Formosa Hà Tĩnh, lãnh đạo Tỉnh ủy nhấn mạnh quan điểm nhất quán của Hà Tĩnh là tiếp tục đồng hành cùng doanh nghiệp, tháo gỡ vướng mắc trong khuôn khổ pháp luật, tạo môi trường thuận lợi để dự án hoạt động hiệu quả và bền vững.