Ngay cả trước khi Mỹ đe dọa trục xuất sinh viên quốc tế và gây áp lực lên các trường đại học, chiến dịch đầu tư mạnh tay vào lĩnh vực khoa học của Trung Quốc đã bắt đầu cho thấy hiệu quả.
Trung Quốc giành lợi thế trong cuộc cạnh tranh với Mỹ về thu hút nhân tài khoa học
Trung Quốc đã thu hút được một số nhà nghiên cứu hàng đầu thế giới đến giảng dạy và làm việc tại các trường đại học trong nước — bao gồm cả những người từng nhận Giải Nobel, học bổng MacArthur “Genius” và nhiều giải thưởng học thuật danh giá khác.
Giờ đây, các chính sách dưới thời Tổng thống Trump có thể vô tình mang lại nhiều lợi ích cho nền kinh tế lớn thứ 2 thế giới.
Dưới thời ông Trump, Hoa Kỳ đã cắt giảm mạnh quỹ nghiên cứu – yếu tố từng giúp quốc gia này duy trì vị thế dẫn đầu toàn cầu trong lĩnh vực khoa học và công nghệ. Tổng thống cũng chỉ trích các trường đại học danh tiếng của Mỹ, đồng thời tìm cách hạn chế số lượng sinh viên quốc tế nhập học.
Các nhà khoa học gốc Trung Quốc đặc biệt bị đặt dưới áp lực, khi các quan chức Mỹ cho rằng họ có thể gây ra mối đe dọa an ninh quốc gia bằng cách chuyển giao kiến thức quan trọng cho Trung Quốc. Nhiều nhà khoa học sinh ra tại Trung Quốc đã bị điều tra hoặc thậm chí bị bắt giữ. Tuần trước, chính quyền Trump tuyên bố sẽ “tích cực thu hồi” thị thực của sinh viên Trung Quốc trong các “lĩnh vực nhạy cảm”.
Kết quả là, nhiều học giả đang tìm kiếm cơ hội ở nơi khác.
Các tổ chức học thuật của Trung Quốc đã nhanh chóng tận dụng tình hình. Một số trường đại học ở Hồng Kông và Tây An thông báo sẽ đơn giản hóa quy trình xét tuyển cho sinh viên chuyển tiếp từ Đại học Harvard. Một quảng cáo từ tổ chức liên kết với Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc còn đăng lời mời gọi “các tài năng bị Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ (NIH) loại bỏ”.
Mỹ tự gây khó cho mình
“Hoa Kỳ đang tự bắn vào chân mình”, giáo sư Zhang Xiaoming, chuyên gia giải phẫu học, cho biết. Ông từng làm việc tại Trường Y Baylor ở Texas và đã rời Mỹ vào năm ngoái để lãnh đạo chương trình đào tạo y khoa tại Đại học Tây Hồ, một đại học nghiên cứu mới nổi ở trung tâm công nghệ Hàng Châu.
“Kể từ khi tôi sang Mỹ hơn 30 năm trước, phần lớn nghiên cứu tại đây đều được hỗ trợ bởi người nước ngoài, trong đó có rất nhiều người Trung Quốc”, ông nói thêm, nhấn mạnh rằng ông phát biểu với tư cách cá nhân chứ không thay mặt nhà trường. “Không có người nước ngoài, ít nhất là trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học, họ sẽ không thể tiếp tục”.
Ngay cả khi không xét đến bối cảnh quốc tế, Trung Quốc vẫn đang trở thành điểm đến hấp dẫn hơn đối với giới khoa học nhờ khoản đầu tư khổng lồ vào nghiên cứu. Westlake là một ví dụ tiêu biểu.
Được thành lập vào năm 2018 bởi một nhóm các nhà khoa học tên tuổi từng học tập và làm việc ở phương Tây, cơ sở của Westlake mang đậm dấu ấn công nghệ hiện đại. Nổi bật giữa khuôn viên trường là một tòa nhà hình dáng như tàu vũ trụ. Các trung tâm điện toán và cơ sở thử nghiệm trên động vật được bố trí xung quanh một bãi cỏ trung tâm, thiết kế mô phỏng cấu trúc một tế bào sinh học.
Tòa nhà học thuật chính trưng bày chân dung hàng chục giáo sư – tất cả đều là nhân sự được tuyển từ nước ngoài. Có thể kể đến như:
- Guan Kunliang, nhà hóa sinh từng nhận học bổng MacArthur “Genius” khi còn ở bang Michigan,
- Cheng Jianjun, kỹ sư vật liệu được Quỹ Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ vinh danh nhiều lần,
- Yu Hongtao, nhà sinh học tế bào được đào tạo tại Harvard và từng nhận hàng triệu đô la tài trợ từ Viện Y tế Howard Hughes ở Maryland.
Các thông báo tuyển dụng của trường quảng bá mức đãi ngộ cao, ngang với các trường đại học hàng đầu ở nước ngoài.
Đại học Tây Hồ được đánh giá là một trong những trường đại học Trung Quốc thành công nhất trong việc thu hút nhân tài quốc tế, nhưng không phải là duy nhất. Theo một nghiên cứu công bố trên tập chí Proceedings of the National Academy of Sciences, từ năm 2010 đến 2021 đã có gần 12.500 nhà khoa học gốc Hoa rời Mỹ để quay về Trung Quốc. Xu hướng này đang tăng nhanh, với hơn một nửa số người rời đi chỉ trong vòng 5 năm từ 2017 đến 2021.
Dòng chảy nhân tài đảo chiều
Xu hướng các nhà khoa học rời Mỹ để quay về Trung Quốc vẫn tiếp tục trong những năm gần đây, theo Giáo sư Yu Xie tại Đại học Princeton, đồng tác giả của nghiên cứu nói trên.
Không chỉ các nhà khoa học gốc Trung Quốc rời đi. Charles Lieber – cựu giáo sư hóa học của Harvard, người bị kết án năm 2023 vì không khai báo các khoản thanh toán từ một trường đại học Trung Quốc – gần đây đã gia nhập Đại học Thanh Hoa.
Trong nhiều thập kỷ, các nhà khoa học Trung Quốc từng đổ về các trường đại học Mỹ, bị thu hút bởi hệ thống giáo dục đẳng cấp thế giới và nguồn lực mà quê hương họ chưa thể cung cấp. Vào những năm 1980, các nhà khoa học Trung Quốc khi đến Mỹ thường gom ống nghiệm dùng một lần để mang về tái sử dụng trong nước – theo lời Giáo sư Thần kinh học Rao Yi tại Đại học Bắc Kinh, người từng học tập và làm việc ở Mỹ hơn 20 năm.
Sự ngưỡng mộ đó vẫn duy trì ngay cả khi nền kinh tế Trung Quốc cất cánh. Năm 2020, gần 1/5 số bằng tiến sĩ trong các ngành khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học (STEM) tại Mỹ được trao cho sinh viên Trung Quốc – theo dữ liệu từ Quỹ Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ (NSF). Trong quá khứ, phần lớn những người này ở lại Mỹ trong giai đoạn 2005–2015. 87% tiến sĩ Trung Quốc được giữ lại tại Mỹ, nhiều người nhập quốc tịch Mỹ và đóng góp lớn cho nước này thông qua bằng sáng chế, bài báo khoa học và giải Nobel.
Tuy nhiên, trong những năm gần đây, ngày càng nhiều nhà khoa học lựa chọn quay trở về Trung Quốc, được thúc đẩy bởi các chương trình thu hút nhân tài với mức tài trợ hàng triệu USD, hỗ trợ nhà ở và nhiều đãi ngộ khác. Hiện tại, Trung Quốc là quốc gia có chi tiêu cho nghiên cứu và phát triển (R&D) lớn thứ hai thế giới, chỉ sau Mỹ. Các trường như Đại học Thanh Hoa và Đại học Chiết Giang giờ đây thường xuyên nằm trong nhóm hàng đầu thế giới về khoa học – công nghệ.
Khoản đầu tư này là một phần trong chiến lược đưa Trung Quốc trở thành cường quốc khoa học, đặc biệt trong các lĩnh vực chiến lược như trí tuệ nhân tạo (AI), chất bán dẫn và công nghệ sinh học.
“Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ đang gắn chặt với cuộc đấu giữa các cường quốc”, Ông Tập Cận Bình phát biểu vào năm ngoái.
Trái lại, trong cùng khoảng thời gian, Mỹ lại dần đẩy giới khoa học ra xa – đặc biệt là thông qua các cuộc điều tra liên quan đến mối quan hệ với Trung Quốc.
Lu Wuyuan, một nhà hóa sinh từng giảng dạy tại Đại học Maryland, là một trong những người bị điều tra bởi Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ (NIH) do không khai báo mối liên kết nghiên cứu với Trung Quốc – mối liên hệ mà ông khẳng định trường đã biết rõ. Sau 20 năm làm việc tại Maryland, ông đã từ chức vào năm 2020.
Trung Quốc vẫn đối mặt nhiều rào cản
Phần lớn các vụ việc được khởi tố theo cái gọi là “Sáng kiến Trung Quốc” (China Initiative) cuối cùng đều sụp đổ. Nhiều nhà nghiên cứu đã lên tiếng chỉ trích chiến dịch này là hành vi phân biệt chủng tộc trá hình.
Giáo sư Lu Wuyuan, hiện đang làm việc tại Đại học Phúc Đán ở Thượng Hải, cho biết nhiều người bạn của ông từng cân nhắc rời Hoa Kỳ, nhưng phần lớn vẫn ở lại vì họ đã xây dựng cuộc sống ổn định tại đó.
Tuy nhiên, việc chính quyền Trump cắt giảm mạnh ngân sách nghiên cứu có thể làm thay đổi quyết định của họ. “Nếu cắt quá nhiều kinh phí, tôi tin điều đó sẽ là giọt nước tràn ly đối với nhiều người”, ông Lư nhận định.
Dẫu vậy, Trung Quốc cũng gặp không ít trở ngại trong việc thu hút nhân tài quốc tế.
Các trường đại học Trung Quốc hiện khó tiếp cận và chiêu mộ các nhà khoa học nước ngoài, một phần do học giả Trung Quốc gặp khó khăn trong việc xin thị thực đến Hoa Kỳ để tham dự hội nghị học thuật. Ngược lại, các nhà nghiên cứu tại Mỹ cũng bị hạn chế sang Trung Quốc, ví dụ như bang Texas cấm nhân viên các trường đại học công lập đi công tác tại Trung Quốc.
Những nhà khoa học quay về Trung Quốc chủ yếu rơi vào ba nhóm: người mới bắt đầu sự nghiệp, người sắp nghỉ hưu, hoặc người bị điều tra và cảm thấy bị đẩy ra khỏi hệ thống. Các học giả đang ở đỉnh cao sự nghiệp thì vẫn còn dè dặt, theo chia sẻ của nhiều nhà nghiên cứu.
Giáo sư Rao Yi tại Đại học Bắc Kinh, đồng thời là một trong các nhà đồng sáng lập Đại học Tây Hồ, cho biết một yếu tố khác cản trở việc thu hút nhân tài là sự đố kỵ từ các đồng nghiệp trong nước – những người cảm thấy bị lấn át bởi sự xuất hiện của các chuyên gia trở về từ nước ngoài.
Giữa căng thẳng chính trị, nhiều nhà khoa học chọn quay về Trung Quốc để tiếp tục nghiên cứu
“Dù việc tăng ngân sách là cần thiết, nhưng ở giai đoạn này, đó không còn là yếu tố then chốt”, Giáo sư Rao Yi nhận định. “Điều quan trọng là phải hỗ trợ các nhà khoa học dựa trên năng lực và giá trị khoa học mà họ tạo ra”.
Tuy nhiên, ngay cả trong nước, các nhà khoa học cũng không tránh khỏi bị giám sát chính trị. Các trường đại học Trung Quốc vẫn chịu những hạn chế về tự do học thuật, và Bộ An ninh Quốc gia Trung Quốc từng cảnh báo rằng những học giả quay về từ nước ngoài có thể là gián điệp.
Nhiều nhà khoa học gốc Trung Quốc – dù đã trở về hay vẫn còn ở lại Mỹ – đều nhấn mạnh rằng họ không muốn dính dáng đến chính trị. Họ chỉ đơn giản muốn tập trung làm nghiên cứu có giá trị.
Và thực tế, như nhiều người thừa nhận, việc đó ngày càng dễ thực hiện hơn ở Trung Quốc.
“Rất khó để tiếp tục sự nghiệp nghiên cứu tại Mỹ. Trong khi đó, Trung Quốc đang phát triển quá nhanh”, Phó Thiên Phàm, 32 tuổi, nhà nghiên cứu trí tuệ nhân tạo vừa rời Học viện Bách khoa Rensselaer hồi tháng 12 để gia nhập Đại học Nam Kinh, chia sẻ.
“Liệu đó có phải là lựa chọn đúng đắn nhất hay không”, anh nói, “có lẽ cần thêm thời gian mới trả lời được”.
Theo The New York Times
Nhật Hạ - nguoiquansat.vn
Theo Thị trường tài chính
Bình luận
0 Bình luận