Mặt hàng đang trở thành tâm điểm trong cuộc đua kinh tế của Mỹ - Trung mở ra cơ hội vàng cho Việt Nam

Khi căng thẳng thương mại Mỹ - Trung ngày càng leo thang, “đất hiếm”- nhóm kim loại chiến lược dùng trong chip, pin, động cơ và quốc phòng, đang trở thành tâm điểm của cuộc cạnh tranh quyền lực toàn cầu. Giữa hai siêu cường đang giằng co chuỗi cung ứng, Việt Nam nổi lên như một “mảnh ghép tiềm năng”: vừa có trữ lượng lớn, vừa nằm ở vị trí chiến lược, đủ sức chen chân vào bản đồ địa chính trị tài nguyên mới.

Theo Sevens Report, Trung Quốc hiện kiểm soát gần 70% sản lượng và 90% công suất tinh luyện đất hiếm toàn cầu, một lợi thế khiến Washington không khỏi lo ngại. Trong bối cảnh Mỹ muốn giảm phụ thuộc vào Bắc Kinh, chính quyền Biden đã ký thỏa thuận trị giá 8,5 tỷ USD với Australia để mở rộng chuỗi cung ứng đất hiếm “ngoài ảnh hưởng Trung Quốc”. Sự dịch chuyển này không chỉ mang tính kinh tế mà còn là cuộc đua chiến lược, khi đất hiếm là thành phần sống còn trong vũ khí hiện đại, năng lượng xanh và công nghệ AI.

Một chuyên gia ví von: “Nếu dầu mỏ là máu của thế kỷ 20, thì đất hiếm chính là DNA của thế kỷ 21”.

Từ đầu năm 2025, Bắc Kinh đã áp dụng các biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt như: Hạn chế xuất khẩu 7 nguyên tố đất hiếm và nam châm vĩnh cửu vào tháng 4/2025. Đến tháng 10, tiến hành mở rộng kiểm soát lên thiết bị chứa đất hiếm, từ nguyên liệu thô đến sản phẩm cuối – nhắm vào các công ty liên quan quân sự Mỹ, từ 1/12/2025. Những động thái này đáp trả thuế quan của Trump, vốn bắt đầu từ tháng 3/2025. Kết quả là các nhà sản xuất Mỹ phải dừng dây chuyền, giá đất hiếm tăng vọt, ảnh hưởng đến quốc phòng (máy bay chiến đấu, tên lửa) và công nghệ (pin EV, turbine gió). Trump cam kết kết thúc kỷ nguyên phụ thuộc nước ngoài bằng thỏa thuận chiến lược với Australia vào 21/10/2025 thông qua đầu tư hàng tỷ USD phát triển mỏ đất hiếm, dự kiến tăng gấp ba sản lượng khai thác từ 2025-2027. Đồng thời tiến hành cổ phần nhà nước: Mỹ mua cổ phần ở các công ty như MP Materials (mỏ Mountain Pass, California), dự kiến sản xuất 1.000 tấn nam châm NdFeB/năm vào cuối 2025, dù chỉ chiếm 1% sản lượng Trung Quốc.

Chuyên gia từ Al Jazeera và Asia Times nhấn mạnh: Đất hiếm không khan hiếm (Mỹ có trữ lượng lớn), nhưng Trung Quốc thống trị tinh luyện – bước phức tạp đòi hỏi công nghệ và môi trường đặc biệt. Lynas (Australia) sẽ tăng 1,5 nghìn tấn tinh luyện đất hiếm nặng năm 2025, nhưng vẫn chỉ là "hạt cát" so với 270 nghìn tấn của Trung Quốc. Jim Hedrick (U.S. Critical Materials) ước tính: Mỹ cần 5 năm để giảm phụ thuộc nếu nỗ lực liên tục. Các sáng kiến như Sáng kiến Xử lý Khoáng sản Chiến lược Liên bang (tháng 4/2025) tập trung mở rộng tài trợ, rút ngắn giấy phép, phát triển lao động và hợp tác với Canada, Nhật Bản, châu Âu.

Ít ai biết, Việt Nam hiện đứng thứ hai thế giới về trữ lượng đất hiếm, ước tính 22 triệu tấn, chiếm hơn 18% toàn cầu – chỉ sau Trung Quốc.

Các mỏ lớn tập trung tại Đông Pao (Lai Châu), Yên Phú (Yên Bái) và Nam Nậm Xe (Lào Cai). Theo Vinachem, Việt Nam đang đẩy nhanh công tác thăm dò và lập quy hoạch khai thác theo Quyết định 866/QĐ-TTg (2023), hướng tới mục tiêu phát triển ngành khoáng sản xanh, bền vững. Trong khi đó, Masan High-Tech Materials (MSR) đơn vị sở hữu mỏ Núi Pháo (Thái Nguyên) đang nổi lên như “át chủ bài” với khả năng chế biến sâu kim loại hiếm như vonfram, florit, bismut – nhóm vật liệu được xem là nền tảng cho công nghệ cao.

Trong bối cảnh phương Tây tìm cách thoát khỏi “cái bóng” Trung Quốc, Việt Nam có thể trở thành đối tác trung gian đáng tin cậy, giống cách Hàn Quốc và Nhật Bản từng làm trong ngành bán dẫn. Lợi thế của Việt Nam không chỉ ở nguồn tài nguyên, mà còn ở vị trí địa chính trị cân bằng – có thể hợp tác với cả Mỹ, Nhật, EU mà không đối đầu trực diện. Nếu xây dựng được chuỗi khai thác – chế biến – xuất khẩu khép kín, Việt Nam hoàn toàn có thể bước vào “bản đồ đất hiếm” toàn cầu, nơi phần lớn giá trị nằm ở công nghệ tinh luyện và vật liệu đầu cuối, chứ không chỉ là khai thác thô. Tuy nhiên, thách thức là không nhỏ. Công nghệ tinh luyện đất hiếm cực kỳ phức tạp, đòi hỏi vốn lớn và tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt. Đồng thời, hạ tầng chế biến sâu của Việt Nam còn yếu, trong khi các doanh nghiệp nhỏ chưa đủ quy mô để cạnh tranh quốc tế. Ngoài ra, khai thác đất hiếm thường kéo theo nguy cơ ô nhiễm phóng xạ, nếu không quản lý chặt, “cơ hội vàng” có thể biến thành “vết dầu loang”.

Cuộc đua đất hiếm đang định hình lại trật tự kinh tế toàn cầu – và Việt Nam đang ở một vị thế hiếm có: vừa sở hữu tài nguyên, vừa đứng ở giao lộ chiến lược giữa Đông và Tây. Nếu tận dụng tốt, Việt Nam không chỉ trở thành “mắt xích” trong chuỗi cung ứng mới mà còn có thể nâng tầm thành trung tâm vật liệu chiến lược của khu vực.