Tôm Việt Nam đón cơ hội vàng sau khi Mỹ phát hiện lô hàng từ Indonesia dính sự cố nhiễm phóng xạ

Tháng 8/2025, Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) phát hiện đồng vị phóng xạ Cesium-137 (Cs-137) trong một lô tôm chế biến có xuất xứ từ Indonesia, sản xuất tại nhà máy PT Bahari Makmur Sejati (BMS) ở gần khu công nghiệp Cikande (Java).

Đây là khu vực được cho là có dấu hiệu ô nhiễm phóng xạ lan rộng, khiến nhà chức trách Indonesia mở cuộc điều tra khẩn cấp và phát hiện hơn 20 cơ sở trong vùng có dấu vết nhiễm Cs-137.

Sau phát hiện này, FDA đã ban hành lệnh siết chứng nhận nhập khẩu bắt buộc đối với các lô hàng tôm và thủy sản từ những khu vực có nguy cơ, có hiệu lực từ cuối tháng 10/2025. Quyết định này ngay lập tức gây ra làn sóng chấn động trong ngành tôm Indonesia – quốc gia xuất khẩu tôm lớn thứ tư thế giới, chiếm khoảng 6% tổng xuất khẩu toàn cầu và là nguồn cung gần 60% lượng tôm nhập khẩu của Mỹ từ khu vực Đông Nam Á.

Chỉ trong vài tuần sau sự cố, các nhà nhập khẩu Mỹ đồng loạt tạm dừng đơn hàng, nhiều lô tôm bị trả về hoặc giữ lại kiểm nghiệm bổ sung. Theo dữ liệu trong 8 tháng đầu năm 2025, Indonesia xuất khẩu 137.647 tấn tôm, đạt giá trị khoảng 1,18 tỷ USD, riêng tháng 8 chỉ đạt 14.862 tấn, giảm 19% so với cùng kỳ năm 2024.

Sau khi thông tin phóng xạ bị phát hiện, lượng đặt hàng chế biến giảm 30-35%, giá nguyên liệu nội địa sụt tới 35%, khiến chuỗi cung ứng gần như tê liệt. Nhiều doanh nghiệp chế biến buộc phải cắt giảm công suất, người nuôi mất đầu ra, trong khi các nhà máy phải chi thêm hàng chục nghìn USD cho mỗi lô hàng để đáp ứng yêu cầu kiểm nghiệm phóng xạ của FDA.

Theo Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), “về trung hạn, Indonesia đối mặt nguy cơ mất uy tín thương mại nghiêm trọng, đặc biệt tại thị trường Mỹ – nơi vốn đòi hỏi tiêu chuẩn vệ sinh an toàn cao nhất. Ngay cả khi chính phủ hoàn tất việc khử nhiễm và được phép tái xuất, việc khôi phục niềm tin người mua có thể kéo dài cả năm.”

Indonesia vốn là nguồn cung tôm quan trọng cho Mỹ, nên việc nước này mất khả năng xuất khẩu khiến chuỗi cung ứng toàn cầu bị đảo lộn. Nguồn cung giảm đột ngột khiến thị trường Mỹ thiếu hụt ngắn hạn, trong khi giá tôm chế biến cao cấp tăng nhẹ. Ngược lại, ở Indonesia, giá tôm nguyên liệu giảm mạnh do doanh nghiệp không tiêu thụ được hàng.

Các nhà nhập khẩu Mỹ và châu Âu lập tức tìm nguồn thay thế từ Ấn Độ, Ecuador và Việt Nam - những quốc gia có năng lực chế biến mạnh và hệ thống kiểm soát chất lượng được quốc tế công nhận.

Theo chuyên gia tại VASEP, sự cố này không chỉ là cú sốc nội địa mà còn là bước ngoặt với chuỗi cung ứng toàn cầu, khi “các cơ quan kiểm định lớn như FDA hay EFSA (Cơ quan An toàn Thực phẩm châu Âu) có xu hướng mở rộng phạm vi kiểm nghiệm phóng xạ và hóa chất cho tất cả sản phẩm tôm nhập từ châu Á”. Điều này đồng nghĩa chi phí kiểm định, giấy tờ và thời gian thông quan sẽ tăng trên phạm vi toàn cầu.

Sự siết chặt này buộc doanh nghiệp phải đầu tư nhiều hơn cho kiểm nghiệm, còn người nuôi phải tuân thủ chặt chẽ các tiêu chuẩn an toàn sinh học ngay từ vùng nuôi. Tuy nhiên, đây cũng được xem là cơ hội để tái cấu trúc ngành tôm toàn cầu theo hướng minh bạch, truy xuất nguồn gốc và phát triển bền vững.

VASEP dự báo: “Từ quý II/2026, nếu Indonesia hoàn tất khử nhiễm và tái xuất thành công, thị trường có thể ổn định trở lại. Dù vậy, chi phí tuân thủ và kiểm định sẽ ở mức cao hơn trước, dẫn đến giá tôm thành phẩm toàn cầu có thể tăng nhẹ 5-8%. Xu hướng tiêu dùng cũng sẽ dịch chuyển rõ rệt sang sản phẩm chế biến sâu, truy xuất minh bạch và có chứng nhận an toàn”.

Khi người mua Mỹ cần nguồn thay thế nhanh, tôm Việt Nam được kỳ vọng có thể giành lại thị phần tại đây nhờ năng lực chế biến, tiêu chuẩn kiểm định cao và chuỗi giá trị ngày càng hoàn thiện.

Theo VASEP, để tận dụng cơ hội, doanh nghiệp tôm Việt Nam cần chủ động ba hướng đi:

Thứ nhất, kiểm nghiệm chủ động và minh bạch hồ sơ. Theo đó, triển khai kiểm nghiệm ở cấp chuỗi cung ứng, đặc biệt là vùng nuôi, kho lạnh và nhà máy chế biến. Việc có sẵn hồ sơ kiểm nghiệm quốc tế được công nhận sẽ giúp doanh nghiệp vượt qua các rào cản kỹ thuật mới.

Thứ hai, đẩy mạnh sản phẩm giá trị gia tăng. Khi niềm tin về an toàn được củng cố, các sản phẩm tôm nấu chín, tôm tẩm bột, tôm tẩm vị... sẽ là phân khúc hấp dẫn, có biên lợi nhuận cao hơn và ít bị ảnh hưởng bởi quy định kiểm định khắt khe.

Thứ ba, đa dạng hóa thị trường xuất khẩu. Ngoài Mỹ, cần mở rộng sang EU, Nhật Bản, Canada, Trung Quốc, tận dụng các hiệp định thương mại tự do như EVFTA, CPTPP và RCEP để giảm phụ thuộc và phân tán rủi ro.

Các chuyên gia nhận định, sự cố tôm Indonesia nhiễm phóng xạ là lời cảnh báo mạnh mẽ cho toàn ngành tôm thế giới về tính mong manh của niềm tin thương mại và tầm quan trọng của minh bạch chuỗi cung ứng. Một lô hàng vi phạm có thể làm lung lay uy tín cả ngành, kéo theo thiệt hại hàng trăm triệu USD. Với Việt Nam, đây là cơ hội vàng để khẳng định vị thế mới trên bản đồ thủy sản toàn cầu - bằng kiểm soát chất lượng nghiêm ngặt, đẩy mạnh sản phẩm chế biến sâu, đa dạng hóa thị trường và minh bạch hóa toàn bộ chuỗi giá trị.