Từ tăng trưởng nóng đến sức bền chiến lược: Câu chuyện tham vọng – rủi ro – và sự tỉnh táo của Hoa Sen (HSG)

Không nhiều doanh nghiệp Việt Nam có một hành trình giống như một bộ phim: Có người hùng, có những pha lao lên đỉnh rất nhanh, có những cú rơi chạm đáy… rồi lại đứng dậy. Tập đoàn Hoa Sen (HSG) là một trong những doanh nghiệp như vậy.

Ở “trái tim” của đế chế này là một doanh nhân có phong cách lãnh đạo rất riêng — sắc lạnh khi cần thiết, quyết liệt ở thời khắc quan trọng, và sẵn sàng dừng lại khi hiểu rằng đi tiếp sẽ là sai - ông Lê Phước Vũ. Đồng hành cùng ông là những người đã gắn bó nhiều năm, tạo nên một bộ gen văn hóa mà không doanh nghiệp thép nào khác có được.

Câu chuyện của Hoa Sen không chỉ là câu chuyện về thép. Đó là câu chuyện của tốc độ, tham vọng, điểm dừng, và cả khả năng tái sinh — một hành trình rất Việt Nam, rất thật, và đáng để kể lại.

Hành trình của Hoa Sen bắt đầu vào năm 1994, khi ông Lê Phước Vũ mở một cửa hàng tôn nhỏ giữa một thị trường manh mún, thiếu chuẩn mực và phụ thuộc gần như hoàn toàn vào các đại lý nhỏ lẻ. Không hệ thống, không thương hiệu, không chuẩn hóa – ngành tôn lúc đó chỉ xoay quanh cạnh tranh giá và mua bán nhỏ lẻ.

Trong môi trường ấy, vị doanh nhân trẻ chọn cách đi ngược dòng: Gom từng đồng vốn, quan sát từng mắt xích thị trường và rút ra một kết luận quan trọng — muốn lớn thì phải kiểm soát được con đường của hàng hóa, chứ không thể dựa vào thị trường truyền thống.

Sau bảy năm tích lũy, ngày 8/8/2001, CTCP Hoa Sen được thành lập với 22 nhân viên và vốn điều lệ 30 tỷ đồng. Chỉ hai năm sau, hệ thống 34 chi nhánh đã phủ từ miền Tây đến duyên hải miền Trung. Đây không chỉ là mở rộng quy mô, mà là bước đầu của một chiến lược mới: Biến thép thành ngành có phân phối như FMCG – nơi doanh nghiệp nắm cả đầu vào lẫn đầu ra.

Từ 2004–2005, những dây chuyền tôn mạ đầu tiên đi vào hoạt động. Đây là thời điểm phương thức vận hành “đồng tâm lực” của Hoa Sen xuất hiện rõ nét: Phía trước là người dẫn đường, phía sau là một tập thể vận hành kỷ luật và bền bỉ. Chính cấu trúc ấy tạo nên nền tảng để Hoa Sen bước vào giai đoạn tăng tốc và chinh phục thị phần sau này.

Sau khi đặt nền móng cho một doanh nghiệp có kỷ luật và có tổ chức, Hoa Sen bước vào giai đoạn bứt tốc – giai đoạn mà sau này nhiều người gọi là “kỳ tích”. Tất cả bắt đầu từ một quyết định tưởng như đơn giản nhưng thực chất rất táo bạo: Làm chủ hệ thống phân phối thay vì phó mặc cho đại lý.

Trong một thị trường vốn phụ thuộc thương lái, việc mở các điểm bán trực tiếp là nước đi không doanh nghiệp thép nào dám thử thời điểm đó. Nhưng khi 34 chi nhánh đầu tiên vận hành trơn tru, Hoa Sen nhận ra khoảng trống lớn nhất của ngành: Nhu cầu mua tôn chính hãng – giá rõ ràng – dịch vụ ổn định.

Từ đây, chuỗi phân phối mở rộng theo hiệu ứng domino, kéo dài từ miền Nam đến miền Trung. Khi dây chuyền mạ đầu tiên hoạt động năm 2004, tam giác tăng trưởng sản xuất – phân phối – thương hiệu chính thức ‘khóa’ vào nhau, tạo thành một chuỗi. Hoa Sen không chỉ bán tôn mà còn tự sản xuất tôn, chủ động chất lượng và giá vốn, từ đó nuôi ngược lại chính mạng lưới bán lẻ đang phình rộng.

Cuối 2008, HSG lên sàn HoSE – dấu mốc trưởng thành cho mô hình mà chính Hoa Sen là người “phát minh” tại thị trường Việt Nam: Mô hình tốc độ, hệ thống và sự kiểm soát toàn chuỗi giá trị.

Khi chuỗi phân phối đã chạy hết tốc lực và thị phần tăng mạnh, Hoa Sen bước vào giai đoạn mà bất kỳ doanh nghiệp đang ở đỉnh nào cũng dễ mắc phải: Tham vọng mở rộng nhanh hơn khả năng hấp thụ của hệ thống. Các dự án mới, nhà máy mới và kỳ vọng thị trường lên cao đã đẩy Hoa Sen vào một quỹ đạo tăng trưởng rất nóng — nóng đến mức không còn khoảng đệm để sai.

Từ 2016–2017, chiến lược mở rộng được đẩy lên tối đa: Đầu tư mạnh vào nhà máy, mở rộng xuất khẩu, gia tăng tồn kho để đón sóng giá thép. Nhưng đi cùng tốc độ là đòn bẩy tài chính, với dư nợ tăng nhanh và phụ thuộc mạnh vào sức cạnh tranh trong nước, và đặc biệt là diễn biến giá thép thế giới — một biến số không ai có thể kiểm soát. Tính đến cuối năm tài chính 2017-2018, nợ phải trả của Hoa Sen vượt 16.000 tỷ đồng, chiếm 76% tổng tài sản, trong đó riêng nợ vay tài chính chiếm gần 90% nợ phải trả, vượt 14.300 tỷ đồng.

Nợ tài chính của Hoa Sen đã tăng mạnh bắt đầu từ cuối năm tài chính 2015-2016 và bắt đầu phình to những năm sau đó. Các dự án nhà máy như tại Phú Mỹ, Cà Ná đưa doanh nghiệp lên một vị thế mới nhưng cũng đồng thời tạo áp lực lớn lên nguồn tài chính.

Đáng chú ý, khi chu kỳ giá đảo chiều, thêm loạt doanh nghiệp trong ngành cũng dần trở nên lớn mạnh, hàng tồn kho trở thành gánh nặng, lãi vay trở thành chi phí đắt đỏ, và tốc độ mở rộng khiến doanh nghiệp khó xoay trở.

Song song với việc gia tăng nợ vay, thì công tác bán hàng gặp khó, doanh thu năm tài chính 2018, 2019 chững lại. Lợi nhuận lao dốc cũng một phần bởi gánh nặng chi phí lãi vay. Đơn cử, riêng năm tài chính 2017-2018, doanh nghiệp phải chi hơn 800 tỷ đồng trả lãi, tăng 68% so với năm trước đó.

Đây là giai đoạn mà Hoa Sen buộc phải đối diện với một thực tế: Tốc độ từng đưa doanh nghiệp lên đỉnh, nhưng cũng chính tốc độ ấy khiến họ tiến quá gần vào vùng rủi ro. Và đứng trước ngã rẽ đó, doanh nghiệp phải chọn giữa tiếp tục lao về phía trước — hoặc bắt đầu chuẩn bị cho một cuộc “phanh gấp chiến lược”.

Khi đòn bẩy tài chính đã vượt quá ngưỡng an toàn và chu kỳ thép đảo chiều, Hoa Sen buộc phải đưa ra quyết định khó nhất trong lịch sử của mình: Dừng lại. Không chạy theo mở rộng, không cố giữ quy mô, không níu kéo những tham vọng cũ — mà lựa chọn thu hẹp để bảo toàn cốt lõi. Đây không phải là một bước lùi, mà là một sự tỉnh táo hiếm thấy trong một doanh nghiệp từng quen với tốc độ.

Cuộc tái cấu trúc diễn ra quyết liệt: Thu gọn hệ thống, giảm tồn kho, tối ưu vận hành và ưu tiên dòng tiền trước tăng trưởng. Đặc biệt, Hoa Sen đã sớm dừng lại giấc mơ đặt chân vào lĩnh vực bất động sản - miếng mồi béo bở mà loạt doanh nghiệp thời đó cùng muốn tham gia. Việc thành lập, rồi nhanh chóng giải thể 4 công ty chuyên về địa ốc CTCP Hoa Sen Yên Bái, CTCP Hoa Sen Hội Vân, CTCP Hoa Sen Vân Hội và CTCP Hoa Sen Quy Nhơn là một ví dụ cho thấy quyết tâm tái cấu trúc toàn diện của Hoa Sen.

Những năm sau đó, bức tranh tài chính của Hoa Sen thay đổi rõ rệt: Nợ giảm, biên lợi nhuận cải thiện, chi phí được kiểm soát, và doanh nghiệp quay trở về với DNA cốt lõi: Sản xuất – phân phối – thị trường, không dàn trải, không mở rộng bằng mọi giá. Cuối năm tài chính 2022-2023, nợ vay tài chính của Hoa Sen giảm xuống còn chưa đến 3.000 tỷ đồng.

Cùng với việc giảm áp lực đòn bẩy tài chính, hoạt động kinh doanh cốt lõi của Hoa Sen cũng khởi sắc. Năm tài chính 2020-2021 doanh thu đạt trên 48.700 tỷ đồng và lãi mức kỷ lục trên 4.300 tỷ đồng. Năm sau đó, doanh thu tiếp tục tăng, song lợi nhuận giảm sút do biến động chung của thị trường, ảnh hưởng của sự đứt gãy logistics… Tuy vậy, kết quả kinh doanh của Hoa Sen đã nhanh chóng ổn định trở lại.

Sự thay đổi này không chỉ cứu Hoa Sen khỏi áp lực chu kỳ, mà còn đặt nền móng cho một phiên bản doanh nghiệp trưởng thành hơn — tỉnh táo, chọn lọc, và sẵn sàng cho một chu kỳ mới.

Đáng chú ý, Hoa Sen cũng là một trong số ít doanh nghiệp ngành thép giữ được kỳ tích không lỗ trong gần 20 năm qua, trong khi nhiều doanh nghiệp vẫn có những ‘cơn sóng’ lao đao.

Khi cuộc tái cấu trúc đã đưa Hoa Sen trở về trạng thái cân bằng, thị trường thép lại bước vào một chu kỳ khác — bớt “phi nước đại”, nhiều biến số hơn và đòi hỏi doanh nghiệp phải vận hành bằng kỷ luật và chọn lọc, thay vì tốc độ. Đây là môi trường mà một Hoa Sen đã gọt bỏ sự nóng vội lại có lợi thế: Doanh nghiệp hiểu rõ điểm mạnh của mình và không còn bị cuốn vào cuộc đua mở rộng bằng mọi giá.

Trong bối cảnh nhu cầu nội địa phân hóa, xuất khẩu biến động theo địa chính trị và giá thép chịu ảnh hưởng mạnh từ Trung Quốc, Hoa Sen tập trung vào 3 trụ chính: Tối ưu sản xuất, siết chặt chi phí, và nâng hiệu quả hệ thống phân phối. Những thay đổi này không hào nhoáng, nhưng làm cho biên lợi nhuận thực chất hơn, dòng tiền lành mạnh hơn và rủi ro tài chính giảm đáng kể — đúng tinh thần của một doanh nghiệp đã “thử lửa” nhiều lần.

Khi nền tảng tài chính ổn dần và chu kỳ mới của ngành thép bắt đầu hình thành, Hoa Sen bước vào giai đoạn mà doanh nghiệp không còn bị định nghĩa bởi tốc độ hay đòn bẩy, mà bởi độ bền. Ngành thép không còn là cuộc chơi của ai chạy nhanh nhất, mà là của ai chịu được dài nhất. Và đây là vùng mà một Hoa Sen đã trưởng thành sau tái cấu trúc có nhiều lợi thế để quay lại đường đua — vững vàng hơn, tỉnh táo hơn và bền bỉ hơn trước.

Sau giai đoạn tái cấu trúc mạnh mẽ, Hoa Sen đang bước vào một chương mới với chiến lược rõ nét hơn: Tách bạch mảng phân phối – bán lẻ vật liệu xây dựng thành công ty riêng mang tên CTCP Hoa Sen Home. Đây không chỉ là một động thái tổ chức, mà là bước mở khoá cho một hướng phát triển hoàn toàn khác của tập đoàn.

Hoa Sen Home hoạt động như một hệ thống bán lẻ chuyên biệt, tương tự mô hình các chuỗi vật liệu xây dựng – nội thất hiện đại trên thế giới, nơi sản phẩm không chỉ là tôn thép, mà mở rộng sang vật liệu hoàn thiện, thiết bị gia dụng, nội thất, và các dịch vụ liên quan.

Trong bối cảnh làn sóng IPO tại Việt Nam đang mạnh lên, nhiều doanh nghiệp tái cấu trúc để niêm yết từng mảng cốt lõi, sự xuất hiện của Hoa Sen Home cho thấy Hoa Sen không còn là doanh nghiệp hoạt động theo mô thức cũ. Tập đoàn đang định hình mình như một hệ sinh thái có cấu trúc: Sản xuất – chuỗi cung ứng – bán lẻ. Trong đó, mảng bán lẻ sẽ trở thành động cơ tăng trưởng mới, giàu biên lợi nhuận và có khả năng mở rộng quy mô nhanh chóng.

IPO Hoa Sen Home sẽ là bước ngoặt lớn nhất của Hoa Sen kể từ khi niêm yết HSG năm 2008: Một cơ hội thu hút vốn mới, mở rộng chuỗi cửa hàng, tăng nhận diện thương hiệu và nâng định vị của toàn tập đoàn trong ngành vật liệu xây dựng.

Trên đường hành trình của Hoa Sen, cũng không thể không nhắc tới đội ngũ lãnh đạo công ty. Gần như không doanh nghiệp nào trong ngành có đội ngũ đồng hành gắn bó nhiều năm như Hoa Sen.

Ngoài Chủ tịch Lê Phước Vũ, Hoa Sen ghi nhận rất nhiều lãnh đạo trưởng thành cùng doanh nghiệp từ những ngày đầu xây dựng thương hiệu. Phần thưởng cho các lãnh đạo này cũng không hề nhỏ khi khối tài sản mỗi người đang nắm giữ là một con số đáng mơ ước, đều là các tỷ phú trên thị trường chứng khoán.

Sau hơn hai thập kỷ tăng trưởng nóng, chững lại và tái cấu trúc, Hoa Sen đang trở lại đường đua với một chiến lược trưởng thành hơn: Không chỉ làm thép, mà xây dựng một hệ thống bán lẻ hiện đại có khả năng niêm yết độc lập. Và đó mới chính là điểm đáng kể nhất trong câu chuyện của Hoa Sen hôm nay: Doanh nghiệp đang tự tái định nghĩa mình để đón chu kỳ mới.