'Mỏ kim cương' được đánh thức sẽ giúp ngành đường sắt trở lại thời hoàng kim?

Ngành đường sắt Việt Nam đang bước vào giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ nhất trong nhiều thập niên, với mục tiêu vừa hiện đại hóa mô hình doanh nghiệp, vừa khai thác hiệu quả tiềm năng du lịch được xem là “mỏ kim cương” còn nhiều dư địa phát triển.

Văn phòng Chính phủ mới đây đã ban hành Thông báo số 579 truyền đạt kết luận của Thủ tướng Phạm Minh Chính về yêu cầu Bộ Tài chính khẩn trương hoàn thiện và trình Đề án tái cơ cấu Tổng công ty Đường sắt Việt Nam (VNR) trong tháng 10/2025. Mục tiêu là cụ thể hóa chủ trương xây dựng VNR theo mô hình tập đoàn, tạo nền tảng vận hành các tuyến mới, trong đó có dự án đường sắt Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng dự kiến khởi công thành phần 1 vào ngày 19/12 năm nay.

Ông Đặng Sỹ Mạnh - Chủ tịch Hội đồng thành viên VNR - cho biết, sau sắp xếp lại theo Nghị quyết 18, số lượng nhân sự của VNR giảm từ hơn 40.000 xuống còn 22.288 người. Hiện 4.441 kỹ sư và cán bộ trình độ cao đang giữ vai trò nòng cốt trong hệ thống vận hành đường sắt quốc gia.

Năm nay đánh dấu 144 năm hình thành ngành đường sắt Việt Nam, kể từ khi người Pháp khởi công tuyến Sài Gòn - Mỹ Tho năm 1881. Trong giai đoạn hoàng kim những năm 1980 - 1990, đường sắt từng chiếm tới 37% thị phần vận tải hàng hóa và hành khách, được xem là “trục xương sống” của nền kinh tế.

Tuy nhiên, trước sự phát triển mạnh của đường bộ và hàng không, 85% mạng lưới hiện vẫn là khổ đường 1.000 mm, công nghệ lạc hậu và trang thiết bị cũ.

Dù vậy, VNR vẫn là doanh nghiệp 100% vốn nhà nước được giao quản lý, khai thác và bảo trì hơn 3.200 km đường sắt quốc gia, giữ vai trò quan trọng trong kết cấu hạ tầng giao thông.

Song song tái cơ cấu VNR, Văn phòng Chính phủ ban hành Thông báo số 584/TB-VPCP ngày 28/10/2025 về kết luận của Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà tại cuộc họp xây dựng Nghị định quy định giao nhiệm vụ, đặt hàng các tổ chức, doanh nghiệp Việt Nam tham gia cung cấp dịch vụ, hàng hóa công nghiệp đường sắt.

Nghị định nhằm cụ thể hóa chủ trương phát triển ngành công nghiệp đường sắt theo hướng hiện đại, bền vững, từng bước tự chủ sản xuất thiết bị, vật tư, phương tiện cho hệ thống đường sắt quốc gia và đường sắt tốc độ cao. Bộ Xây dựng được giao tiếp tục hoàn thiện dự thảo trình Chính phủ ban hành trước ngày 31/10/2025.

Theo Bộ Xây dựng, dù Việt Nam có 35 cơ sở tham gia ngành công nghiệp đường sắt, phần lớn linh kiện vẫn phải nhập khẩu, hệ thống công nghệ chưa đồng bộ, đặc biệt đối với đường sắt điện khí hóa.

Danh mục sản phẩm công nghiệp đường sắt theo phương thức đặt hàng được ban hành sẽ là cơ sở để doanh nghiệp trong nước nghiên cứu và sản xuất từng bước nâng tỷ lệ nội địa hóa.

Đứng trước những thách thức hiện hữu của ngành đường sắt hiện nay, VNR chọn hướng đi mới là khai thác du lịch đường sắt - lĩnh vực được ví như “mỏ kim cương” còn bỏ ngỏ.

Theo trang Tiền Phong đưa tin, Chủ tịch VNR Đặng Sỹ Mạnh chia sẻ rằng, dù hạ tầng cũ kỹ, song đường sắt Việt Nam có lợi thế đặc biệt về trải nghiệm văn hóa, lịch sử và cảnh quan mà các loại hình vận tải khác không có. Thậm chí, nhiều khách hàng còn đề nghị “tàu chạy chậm hơn, ít khách hơn” để tận hưởng hành trình - một góc nhìn trùng khớp với chiến lược của VNR là biến hạn chế thành giá trị riêng biệt.

Trong hai năm qua, nhiều sản phẩm du lịch đường sắt tạo sức hút lớn, trong đó có thể kể đến: Tàu Năm cửa ô “cháy vé”; Tàu Hoa Phượng Đỏ Hà Nội - Hải Phòng kín chỗ đến hết năm sau, giúp lượng khách tăng 8% và doanh thu tăng 46% so với thời điểm chưa khai thác loại tàu này; Vé tàu cao cấp 200 triệu đồng/người Hà Nội - Sài Gòn cũng đã bán hết.

Đồng thời, hàng loạt đoàn tàu được cải tạo với nội thất tiện nghi, wifi miễn phí, thiết kế mang bản sắc địa phương: SE19/20, SE21/22, tàu di sản Huế - Đà Nẵng, tàu Sjourney xuyên Việt, The Vietage Đà Nẵng - Quy Nhơn, tàu La Reine Đà Lạt - Trại Mát…

Tới đây, ngành đường sắt sẽ tiếp tục phối hợp với các địa phương phát triển nhiều sản phẩm dịch vụ mới, đặc trưng vùng miền để đáp ứng nhu cầu thị trường và kích cầu du lịch.

Bên cạnh đó, không chỉ dừng lại ở trải nghiệm trên tàu, ngành đường sắt cũng đang phối hợp với ngành du lịch để nâng tầm điểm dừng. Các ga Long Biên, Gia Lâm, Cổ Loa sẽ được cải tạo thành không gian triển lãm, sự kiện văn hóa như nhà máy xe lửa Gia Lâm sẽ được phát triển thành bảo tàng đường sắt.

Qua đó, mỗi ga tàu không chỉ là nơi dừng chân mà trở thành một điểm kể chuyện, mỗi phương tiện là một cách để cảm nhận "nhịp đập" thành phố khác nhau.

Trong bối cảnh nhu cầu tìm kiếm sản phẩm du lịch mới lạ và độc đáo ngày càng nhiều, du lịch đang thổi làn gió mới vào những tuyến đường sắt lâu đời, đồng thời mở ra triển vọng cho nhiều tuyến đường sắt mới.

Sự kết hợp giữa ngành đường sắt, địa phương và doanh nghiệp lữ hành vừa giúp đa dạng hoá sản phẩm du lịch, góp phần quảng bá hình ảnh Việt Nam như một điểm đến di sản, sáng tạo và thân thiện, vừa góp phần phát triển bền vững phương tiện vận tải lâu đời như đường sắt.