Theo Cục Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), Trung Quốc sở hữu 44 triệu tấn trữ lượng đất hiếm – gấp đôi Brazil và gấp hơn 20 lần Mỹ.
Chưa đầy nửa năm kể từ khi Tổng thống Donald Trump tái nhiệm, căng thẳng thương mại Mỹ - Trung đã nhanh chóng leo thang đến mức chưa từng có. Washington liên tục áp đặt các mức thuế quan mới nhằm gây sức ép buộc Bắc Kinh phải đàm phán lại các điều khoản thương mại và thu hẹp thâm hụt của Mỹ. Đỉnh điểm, mức thuế với hàng hóa Trung Quốc bị nâng lên tới 145%.
Tuy nhiên, trong khi Mỹ tưởng đã nắm thế thượng phong, Trung Quốc bất ngờ tung đòn đáp trả khiến thị trường toàn cầu chao đảo: siết chặt nguồn cung đất hiếm – nguyên liệu then chốt trong hàng loạt ngành công nghiệp từ quốc phòng, bán dẫn đến xe điện.
Từ tháng 4, Trung Quốc bắt đầu làm chậm tiến độ xuất khẩu đất hiếm – các nguyên tố thiết yếu trong sản xuất nam châm công nghiệp, xe điện, vũ khí và bán dẫn. Các loại khoáng chất ít tên tuổi như dysprosium hay terbium bỗng trở thành tâm điểm của sự gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu.
Nhiều ngành công nghiệp lớn lập tức rơi vào tình trạng hỗn loạn: Ford và Suzuki buộc phải tạm ngừng sản xuất một số mẫu xe. Elon Musk than phiền tình trạng thiếu hụt đất hiếm làm đình trệ hoạt động sản xuất robot. Không chỉ Mỹ, mà cả Nhật, Hàn, Đức cũng hoảng loạn tìm nguồn cung thay thế.
Trong bối cảnh thuế quan leo thang và nguồn cung đất hiếm bị bóp nghẹt, căng thẳng giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới nhanh chóng vượt khỏi khuôn khổ một cuộc chiến thương mại thông thường, trở thành cuộc khủng hoảng chuỗi cung ứng mang tính toàn cầu.
Phải đến khi hai nhà lãnh đạo Mỹ - Trung có cuộc điện đàm mang tính bước ngoặt, vòng đàm phán thứ hai mới diễn ra tại London, và hai bên đạt được một thỏa thuận mới. Dù chi tiết chưa được công bố, nhưng trọng tâm nhiều khả năng xoay quanh việc Trung Quốc nối lại xuất khẩu nam châm và đất hiếm, đổi lại Mỹ nới lỏng một số hạn chế, bao gồm cả cho phép sinh viên Trung Quốc trở lại các trường đại học Mỹ.
Thế trận đất hiếm: Trung Quốc đang thắng, nhưng không còn bất khả chiến bại
Vũ khí đất hiếm không phải mới. Trung Quốc từ lâu đã nắm lợi thế vượt trội trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Theo Cục Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), Trung Quốc sở hữu 44 triệu tấn trữ lượng đất hiếm – gấp đôi Brazil và gấp hơn 20 lần Mỹ. Hơn 60% sản lượng toàn cầu hiện nay đến từ Trung Quốc.
Tuy nhiên, điều khiến Trung Quốc trở nên gần như “vô đối” là khâu chế biến. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), Trung Quốc kiểm soát tới 87% công suất tinh chế đất hiếm toàn cầu – một con số khiến mọi quốc gia khác phải lệ thuộc.
Các công ty Mỹ dù có thể khai thác đất hiếm, vẫn phải gửi 2/3 sản lượng thô về Trung Quốc để chế biến. Việc tái xây dựng năng lực chế biến trong nước bị cản trở bởi chi phí cao và các quy định môi trường ngặt nghèo – điều mà Bắc Kinh có thể “lờ đi” suốt nhiều năm qua.
Tuy nhiên, dù vẫn nắm vai trò trung tâm trong ngành đất hiếm toàn cầu, thế độc quyền của Trung Quốc đang đứng trước nguy cơ tan rã. Nhiều quốc gia đang thức tỉnh và đẩy mạnh tái thiết chuỗi cung ứng nhằm giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc – quốc gia từng chiếm tới hơn 95% sản lượng đất hiếm toàn cầu vào đầu những năm 2000.
Tại Mỹ, chính phủ đã đẩy mạnh đầu tư vào các dự án khai thác và chế biến như tổ hợp Mountain Pass ở California – mỏ đất hiếm duy nhất của nước này, từng bị đóng cửa vì cạnh tranh giá rẻ từ Trung Quốc nhưng nay đang hồi sinh nhờ chính sách công nghiệp mới. Dưới thời Tổng thống Joe Biden và nay là ông Trump trong nhiệm kỳ thứ hai, Washington đã rót hàng tỷ USD cho phát triển chuỗi cung ứng đất hiếm, đồng thời ký kết các thỏa thuận chiến lược với Ukraine, Australia và Brazil. Theo số liệu từ Bộ Năng lượng Mỹ, sản lượng đất hiếm tinh luyện nội địa đã tăng gấp ba lần trong giai đoạn 2017–2024.
Australia – quốc gia giàu tài nguyên – cũng nổi lên như một đối trọng tiềm năng. Doanh nghiệp Lynas Rare Earths hiện là nhà sản xuất đất hiếm phi Trung Quốc lớn nhất thế giới, với các mỏ và nhà máy tại Western Australia và Malaysia. Ngoài ra, nhiều quốc gia khác cũng đang gia nhập cuộc đua: Myanmar, Thái Lan, Ấn Độ, Nigeria và gần đây là Greenland – nơi mỏ Kvanefjeld hứa hẹn trở thành một trong những nguồn cung chiến lược mới.
Đáng chú ý, chính các nhà khoa học Trung Quốc cũng bắt đầu công khai lo ngại. Trong báo cáo công bố đầu năm 2025, Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc (CAS) dự báo thị phần của Trung Quốc trên thị trường đất hiếm toàn cầu sẽ giảm mạnh – từ mức 62% hiện tại xuống còn 28% vào năm 2035 và chỉ còn 23% vào năm 2040. Ngay cả khu vực phía Nam Trung Quốc – nơi tập trung nhiều mỏ đất hiếm hấp phụ ion quý hiếm – cũng được dự báo sẽ bị cạnh tranh gay gắt trong thập kỷ tới.
Đây là lần hiếm hoi một cơ quan nghiên cứu nhà nước Trung Quốc thẳng thắn thừa nhận nguy cơ mất vị thế thống trị. Điều đó phản ánh một sự thật ngày càng rõ ràng: Trung Quốc không còn là “vua đất hiếm” bất khả chiến bại, khi thế giới bước vào giai đoạn tái cấu trúc chuỗi cung ứng sâu rộng nhằm thích ứng với các rủi ro địa chính trị và khủng hoảng thương mại trong kỷ nguyên mới.
Thanh Lê - nguoiquansat.vn
Theo Thị trường tài chính
Bình luận
0 Bình luận