Nghị định 319 mở khóa 'cơ hội vàng' chưa từng có cho ngành đường sắt: Hàng loạt ông lớn Hòa Phát, Vingroup, Thaco... kỳ vọng những hợp đồng tỷ USD

Chính phủ mới đây đã ban hành Nghị định số 319/2025/NĐ-CP, đánh dấu bước ngoặt chiến lược trong phát triển ngành đường sắt Việt Nam.

Đây là lần đầu tiên tiêu chí lựa chọn doanh nghiệp Việt Nam được gắn chặt với việc tiếp nhận và làm chủ công nghệ cho các dự án đường sắt, thay cho cách làm nhập khẩu trọn gói trước đây. Chính sách này không chỉ giúp giảm phụ thuộc vào hàng nhập khẩu và tiết kiệm chi phí dự án từ 10-20%, mà còn tạo ra hàng trăm nghìn việc làm kỹ thuật cao, đồng thời mở ra cơ hội hình thành một ngành công nghiệp đường sắt nội địa.

Chiến lược và quy hoạch phát triển ngành đường sắt đặt mục tiêu đầy tham vọng: đến năm 2050, Việt Nam sẽ có 25 tuyến đường sắt với tổng chiều dài 6.354 km.

Để đáp ứng khối lượng khổng lồ này, ngành đường sắt cần tới 28,7 triệu mét ray, 46 triệu thanh tà vẹt và hàng nghìn đầu máy, toa xe. Nhu cầu này khẳng định rằng Việt Nam không chỉ cần hệ thống đường sắt hiện đại mà còn cần một ngành công nghiệp đường sắt đủ mạnh để tự sản xuất, lắp ráp và vận hành.

Nghị định 319 quy định chi tiết nội dung, trình tự, thủ tục và thẩm quyền triển khai các cơ chế, chính sách đặc thù liên quan đến phát triển khoa học, công nghệ, nghiên cứu, ứng dụng và chuyển giao công nghệ đối với các dự án trọng điểm trong lĩnh vực đường sắt.

Các tiêu chí lựa chọn tổ chức, doanh nghiệp Việt Nam được giao nhiệm vụ hoặc đặt hàng nhận chuyển giao công nghệ được nêu rõ về năng lực pháp lý, vật chất, tài chính và nhân lực.

Theo đó, doanh nghiệp phải được thành lập hợp pháp, có chức năng, nhiệm vụ hoặc đăng ký ngành nghề kinh doanh phù hợp với lĩnh vực công nghệ tiếp nhận; sở hữu cơ sở vật chất, nhà xưởng, thiết bị đáp ứng yêu cầu tiếp nhận và vận hành dây chuyền công nghệ; đồng thời có năng lực tài chính hoặc khả năng huy động vốn để thanh toán và quyết toán chi phí chuyển giao.

Yếu tố nhân lực được coi là then chốt. Các tổ chức, doanh nghiệp phải có đội ngũ chuyên gia, cán bộ kỹ thuật và người lao động đủ năng lực quản lý, nghiên cứu, vận hành và làm chủ công nghệ sau khi được chuyển giao.

Họ cũng phải có kế hoạch huy động và bố trí nguồn lực phù hợp với yêu cầu của từng dự án, cùng cam kết hoàn thành việc tiếp nhận, làm chủ và vận hành công nghệ. Kinh nghiệm hợp tác quốc tế là điều kiện quan trọng nhằm hạn chế rủi ro và đảm bảo hiệu quả triển khai công nghệ tiên tiến.

Nghị định cũng quy định rõ các điều kiện loại trừ như không xem xét các tổ chức, doanh nghiệp đang giải thể, bị thu hồi giấy phép hoặc mất khả năng thanh toán theo quy định phá sản. Đồng thời, chi phí chuyển giao công nghệ không được vượt dự toán đã được cấp có thẩm quyền phê duyệt. Trên cơ sở khung tiêu chí chung, chủ đầu tư dự án đường sắt có trách nhiệm cụ thể hóa yêu cầu đối với từng dự án, đảm bảo phù hợp với loại công nghệ, tính chất và quy mô của dự án. Trình tự lựa chọn doanh nghiệp cũng được quy định chặt chẽ: từ gửi hồ sơ, thông báo công khai, đánh giá năng lực qua Hội đồng tư vấn, đến quyết định lựa chọn doanh nghiệp trong thời hạn chặt chẽ nhằm minh bạch và hiệu quả.

Cơ hội để doanh nghiệp Việt nâng cao năng lực làm chủ công nghệ

Thực tế cho thấy, nhiều doanh nghiệp Việt Nam đã chủ động chuẩn bị năng lực để tham gia sâu vào các dự án đường sắt trong tương lai. Một số doanh nghiệp lớn đã hợp tác với đối tác quốc tế nhằm tiếp nhận chuyển giao công nghệ tiên tiến, hướng tới nội địa hóa sản xuất đầu máy và toa xe cho đường sắt đô thị và đường sắt tốc độ cao.

Các kế hoạch xây dựng tổ hợp công nghiệp đường sắt, bao gồm khu sản xuất, hệ thống đường thử khép kín và trung tâm bảo dưỡng, cũng đang được triển khai, nhằm từng bước làm chủ công nghệ cốt lõi.

Theo các tính toán sơ bộ, tổng quy mô đầu tư cho hệ thống đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam trong 20 năm tới lên tới 58 - 64 tỷ USD. Riêng chi phí công nghệ (đầu máy, toa xe, tín hiệu, đường ray...) chiếm từ 35 - 40% tổng mức đầu tư.

Nếu cộng thêm nhu cầu từ đường sắt đô thị ở Hà Nội, TP.HCM và các đô thị loại 1 (khoảng 40 tỷ USD cho giai đoạn 2030 - 2050), Việt Nam đang đứng trước một ngành công nghiệp trị giá hơn 100 tỷ USD.

Từ những tiêu chí của Nghị định 319, thị trường đã bắt đầu gọi tên những tỷ phú và tập đoàn lớn như Hoà Phát, Thaco, Vingroup… hay các "ông lớn" nhà nước như Viettel, EVN, Lilama...

Theo đó, "vua thép" Hòa Phát chuẩn bị nhà máy sản xuất thép đặc chủng và ray đường sắt, dự kiến khởi công ngày 19/12 tại Dung Quất với vốn đầu tư 10.000 tỷ đồng và công suất 700.000 tấn/năm, giúp giảm 15-20% chi phí nhập khẩu.

Vingroup và Thaco cũng được xem là “đại bàng” trong lĩnh vực cơ khí, công nghệ. Cụ thể, Tập đoàn Vingroup có lợi thế lớn trong cơ khí chính xác, công nghệ và sản xuất lớn khi VinFast, VinES đã làm chủ các dây chuyền tự động hóa, thiết kế điện - điện tử phức tạp. Vingroup có thể tham gia chế tạo toa xe, ứng dụng AI trong vận hành, hệ thống pin cho đoàn tàu điện hoặc tàu hybrid…

Trong khi đó, Thaco sở hữu khu công nghiệp cơ khí quy mô lớn nhất Việt Nam, sẵn sàng sản xuất khung xe, linh kiện cơ khí và module phụ trợ. Thaco đã hợp tác với Hyundai Rotem để nhận chuyển giao công nghệ sản xuất tàu điện, hướng tới kiểm soát toàn bộ chuỗi giá trị từ sản xuất đến bảo dưỡng theo chuẩn quốc tế.

GELEX Electric và Cadivi tham gia mảng dây cáp ngầm phục vụ đường sắt, trong khi Viettel phát triển radar, viễn thông và hệ thống tín hiệu; EVN cung cấp hạ tầng điện năng và trạm biến áp cho tàu cao tốc.

Với Nghị định 319/2025/NĐ-CP, Việt Nam đặt nền móng pháp lý vững chắc cho quá trình phát triển ngành công nghiệp đường sắt, từ nội địa hóa vật liệu, thiết bị đến vận hành và bảo trì.

Theo Hội Doanh nghiệp cơ khí - điện TPHCM (HAMEE), để tận dụng cơ hội, các doanh nghiệp cần đầu tư chiều sâu vào công nghệ và cần sự dẫn dắt của các doanh nghiệp lớn để xây dựng chuỗi cung ứng nội địa.

Đây là cơ hội tốt để doanh nghiệp Việt tham gia toàn diện vào chuỗi giá trị, đồng thời nâng cao năng lực làm chủ công nghệ, giảm phụ thuộc nhập khẩu và tạo ra một ngành công nghiệp đường sắt bền vững, hiện đại trong giai đoạn tới.