Chân dung ông Hồ Quang Cua - 'cha đẻ' gạo ST25 ngon nhất thế giới và hành trình định vị lại giá trị gạo Việt

Gạo từ lâu là một trong những trụ cột của nông nghiệp Việt Nam, không chỉ bảo đảm an ninh lương thực mà còn đóng vai trò quan trọng trong xuất khẩu và sinh kế của hàng triệu nông dân.

Trong nhiều năm, hạt gạo Việt chủ yếu được biết đến với lợi thế về sản lượng hơn là giá trị và thương hiệu. Chỉ đến khi những giống gạo đặc sản, có chất lượng vượt trội xuất hiện và được thị trường quốc tế công nhận, ngành lúa gạo Việt Nam mới dần bước vào giai đoạn chuyển mình, hướng tới phân khúc cao cấp và phát triển bền vững.

Trong tiến trình đó, gạo ST25 là một trường hợp tiêu biểu. Việc giống gạo này ba lần được vinh danh tại các giải thưởng gạo ngon nhất thế giới không chỉ mang ý nghĩa về mặt danh hiệu, mà còn phản ánh sự thay đổi căn bản trong cách tiếp cận của ngành lúa gạo Việt Nam.

Đằng sau thành công ấy là hành trình nghiên cứu bền bỉ của kỹ sư Hồ Quang Cua và cộng sự, những người đã góp phần mở ra một hướng đi mới cho hạt gạo Việt trên thị trường toàn cầu.

Ông Hồ Quang Cua - nhà khoa học nông nghiệp cả đời gắn liền với hạt gạo

“Cha đẻ” gạo ST25 là ông Hồ Quang Cua, sinh ra trong một gia đình thuần nông nghèo tại Sóc Trăng. Tuổi thơ gắn liền với ruộng đồng đã sớm hun đúc tình yêu với cây lúa, thôi thúc ông theo học Khoa Nông nghiệp, Trường Đại học Cần Thơ. Tốt nghiệp kỹ sư trồng trọt, ông trở về quê hương Sóc Trăng với khát vọng làm ra giống lúa thơm cao cấp cho Việt Nam.

Từ năm 1991, ông Hồ Quang Cua cùng nhóm nghiên cứu bắt đầu sưu tập, khảo nghiệm các giống lúa thơm cổ truyền của Việt Nam, Thái Lan và Đài Loan, phối hợp với Viện Lúa Đồng bằng sông Cửu Long và Trường Đại học Cần Thơ. Trong quá trình đó, ý tưởng phát triển giống lúa thơm cao cấp cho Sóc Trăng ngày càng rõ nét.

Ông Cua từng chia sẻ rằng, vào năm 1996, trong một lần tham quan cánh đồng, ông tình cờ phát hiện những cây lúa có hình dạng đặc biệt, gốc lúa màu tím, hạt thon dài và đẹp. Phát hiện này trở thành bước khởi đầu cho hành trình lai tạo và nhân giống các dòng lúa thơm mang ký hiệu ST.

Với nền tảng kiến thức chuyên môn, sự nhạy bén và niềm đam mê tích lũy từ nhỏ, ông Cua cùng các cộng sự bắt tay vào công trình lai tạo quy mô lớn. Khoảng 1.050 cá thể đột biến đầu tiên được thu thập, trồng thử nghiệm và lai tạo theo nhiều phương pháp khác nhau để chọn ra những cá thể vượt trội đưa vào sản xuất.

Ông Cua từng cho biết, hơn 20 năm trước, Thái Lan đã công bố lai tạo thành công hai giống lúa thơm không cảm quang. Điều đó khiến ông trăn trở và tự hỏi vì sao Việt Nam không thể làm được điều tương tự. Chính suy nghĩ ấy đã thôi thúc ông không ngừng theo đuổi mục tiêu phát triển giống lúa thơm mới cho Việt Nam.

Theo kỹ sư Hồ Quang Cua, nếu tính từ thời điểm lai tạo để chọn ra ST24 và ST25 thì mất hơn 10 năm, còn nếu tính từ ý tưởng ban đầu đến khi cho ra kết quả cũng kéo dài khoảng 20 năm. Từ hạt giống trong phòng thí nghiệm đến khi gieo trồng, thu hoạch và trở thành sản phẩm thương mại là cả một hành trình dài đầy thử thách.

Ông Hồ Quang Cua đã định hình lại mô hình “nông nghiệp an toàn” theo hướng không bắt buộc đạt chuẩn hữu cơ tuyệt đối, nhưng hạn chế tối đa hóa chất và vận hành dựa trên nguyên lý tuần hoàn sinh học.

Hiện ông đang phát triển vùng nguyên liệu lúa an toàn khoảng 3.000ha, tập trung tại khu vực lúa – tôm ở Bạc Liêu, Cà Mau, Kiên Giang và Sóc Trăng.

Theo ông Cua, mô hình này chỉ phát huy hiệu quả khi được triển khai trên quy mô lớn. Việc sản xuất manh mún, nhỏ lẻ khiến khó kiểm soát thiên địch, hóa chất và nguồn nước, làm gia tăng nguy cơ lây nhiễm chéo giữa các vùng canh tác.

Là người theo đuổi hướng nghiên cứu ứng dụng, ông cho rằng nông nghiệp tuần hoàn phụ thuộc nhiều vào hệ vi sinh vật tự nhiên. Tuy nhiên, Việt Nam hiện vẫn thiếu nền tảng nghiên cứu và đầu tư bài bản cho ngành chế phẩm sinh học phục vụ nông nghiệp, khiến việc giảm hóa chất chưa được hỗ trợ đầy đủ.

Theo ông Cua, lúa ST25 canh tác theo mô hình tuần hoàn đạt năng suất trung bình khoảng 6 tấn/ha, được thu mua với giá cao hơn lúa thường từ 3.000 đồng/kg trở lên. Quan trọng hơn, nông dân không còn phải phun thuốc hóa học, chi phí không tăng, đất đai cải thiện theo thời gian, trong khi người tiêu dùng và môi trường đều hưởng lợi nhờ giảm phát thải.

Hiện nay, vùng nguyên liệu các giống lúa ST tại Sóc Trăng đã mở rộng lên hơn 3.000ha, cung cấp trên 10.000 tấn lúa mỗi năm, với năng suất bình quân khoảng 6 tấn/ha. Dù không chạy theo năng suất tối đa như các giống lúa đại trà, mô hình này mang lại giá trị cao hơn cho nông dân thông qua giá thu mua ổn định, đồng thời tạo nền tảng để doanh nghiệp xây dựng thương hiệu gạo bền vững.

Những đóng góp đó đã giúp ông Hồ Quang Cua được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động cùng nhiều phần thưởng cao quý trong lĩnh vực khoa học nông nghiệp.

Gạo ST25 - từ ruộng đồng miền Tây đến đỉnh vinh quang thế giới

Việc ST25 nổi danh toàn cầu cũng đi kèm với cuộc chiến bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đầy gian nan. Ông Hồ Quang Cua cho biết đã xảy ra tình trạng xâm phạm, đánh tráo, thậm chí lấy cắp gen giống rồi đặt tên khác để lưu hành. Doanh nghiệp của ông từng phải chi hàng chục nghìn euro để gửi mẫu sang châu Âu phân tích, kiểm nghiệm nhằm chứng minh đó là gen giống của mình nhưng bị sử dụng dưới tên gọi khác.

Gạo ST25 lần đầu tiên được vinh danh là gạo ngon nhất thế giới vào năm 2019 tại cuộc thi World’s Best Rice do The Rice Trader tổ chức. Chiến thắng này lập tức đưa gạo Việt Nam lên bản đồ gạo cao cấp toàn cầu, phá vỡ định kiến lâu nay rằng Việt Nam chỉ mạnh ở phân khúc gạo giá rẻ và trung bình.

Đến năm 2023, ST25 tiếp tục tái lập thành tích cao nhất. Việc cùng một giống lúa hai lần giành danh hiệu hàng đầu cho thấy chất lượng của ST25 không mang tính thời điểm, mà là kết quả của quy trình chọn giống và canh tác được kiểm soát chặt chẽ.

Ngày 9/11/2025, tại Hội nghị Thương mại Lúa gạo Toàn cầu lần thứ 17 do The Rice Trader tổ chức tại Phnom Penh (Campuchia), gạo Ông Cua ST25 của Việt Nam và gạo Phka Romdoul của Campuchia đã cùng giành giải Nhất Cuộc thi “Gạo ngon nhất thế giới” năm 2025. Việc liên tục nằm trong nhóm những loại gạo ngon nhất thế giới qua nhiều năm tiếp tục khẳng định vị thế tiên phong của gạo Việt Nam trên bản đồ lúa gạo toàn cầu.

Tại Lễ phát động Tuần lễ Khoa học Công nghệ, Đổi mới sáng tạo và Chuyển đổi số thành phố Cần Thơ, Anh hùng Lao động Hồ Quang Cua đã chia sẻ hành trình nâng tầm hạt gạo Việt Nam từ cây trồng gắn liền với sự nhọc nhằn của người nông dân thành sản phẩm nông nghiệp có giá trị toàn cầu.

Ông nhấn mạnh, đây là hành trình gian nan nhưng đầy tự hào, cho thấy vai trò then chốt của khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo trong nông nghiệp. Theo ông, trong nhiều năm, đời sống người trồng lúa khó cải thiện do chất lượng gạo chưa đáp ứng được nhu cầu của tầng lớp trung lưu, khiến sản phẩm chủ yếu tiêu thụ ở phân khúc thu nhập thấp.

Ở góc độ kinh tế, ông Cua cho biết gạo ST25 hiện đạt mức giá khoảng 1.000 USD/tấn, thuộc nhóm cao nhất thế giới. Giá lúa đầu vụ gần đây vượt 9.000 đồng/kg, cao hơn khoảng rưỡi so với nhóm gạo mềm thông dụng, giúp nhiều hộ nông dân đạt lợi nhuận từ 35 đến 50 triệu đồng/ha, đặc biệt tại các vùng lúa – tôm. Thương hiệu gạo Việt Nam nhờ đó ngày càng được biết đến rộng rãi và được quốc tế ghi nhận.

Tuy nhiên, ông Cua cũng chỉ ra một điểm nghẽn lớn: Việt Nam hiện vẫn chưa có thương hiệu gạo quốc gia được chứng nhận và cấp quyền khai thác cho doanh nghiệp theo một chuẩn mực chất lượng thống nhất. Ông dẫn ví dụ Thái Lan – quốc gia đã thu về hàng tỷ USD mỗi năm trong suốt hai thập niên nhờ xây dựng và quản lý hiệu quả nhãn hiệu chứng nhận gạo thơm quốc gia. Ông bày tỏ mong muốn mô hình này sớm được áp dụng tại Việt Nam, coi đó là chìa khóa để nông dân và doanh nghiệp cùng hưởng lợi.

Thị trường gạo Việt Nam 2025 - nhận dạng "điểm nghẽn" và cơ hội bứt phá cho xuất khẩu

Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, trong tháng 11/2025, Việt Nam xuất khẩu 320.000 tấn gạo, thu về 169,8 triệu USD. Lũy kế 11 tháng, xuất khẩu đạt 7,5 triệu tấn, tương đương 3,83 tỷ USD, giảm 11,5% về lượng và giảm 27,7% về giá trị so với cùng kỳ năm 2024.

Sự sụt giảm này chủ yếu đến từ việc Philippines – thị trường tiêu thụ gạo lớn nhất của Việt Nam – siết chặt nhập khẩu. Trong 11 tháng năm 2025, Philippines vẫn chiếm 39,8% thị phần xuất khẩu gạo của Việt Nam, song giá trị xuất khẩu sang thị trường này giảm tới 34,9%. Ngược lại, xuất khẩu sang Ghana và Bờ Biển Ngà tăng lần lượt 29,8% và 79,8%. Đáng chú ý, Bangladesh ghi nhận mức tăng giá trị cao nhất trong nhóm 15 thị trường lớn, trong khi Malaysia giảm mạnh nhất.

Theo Hiệp hội Lương thực Việt Nam, giá gạo xuất khẩu đầu tháng 12/2025 duy trì ổn định so với tháng trước, với gạo 5% tấm ở mức 420–440 USD/tấn và gạo Jasmine 447–451 USD/tấn. Hiệp hội dự báo xuất khẩu gạo năm 2025 có thể giảm khoảng 11,5% so với năm 2024, xuống khoảng 8 triệu tấn, chủ yếu do thị trường Philippines sụt giảm mạnh.

Trong bối cảnh đó, thị trường Hàn Quốc mang lại tín hiệu tích cực. Tại phiên thầu quốc tế 78.744 tấn kết thúc ngày 5/11/2025, Tập đoàn Thương mại Nông – Thủy sản và Thực phẩm Nhà nước Hàn Quốc đã quyết định mua 20.500 tấn gạo, trong đó gạo Việt Nam chiếm tới 20.000 tấn. Các lô hàng sẽ được giao từ giữa tháng 12/2025 đến cuối tháng 6/2026, với mức giá dao động từ 328,4 USD/tấn đến 344,9 USD/tấn.

Theo ông Trần Quốc Toản, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương), xuất khẩu gạo năm 2026 sẽ chịu tác động từ các yếu tố: Philippines dự kiến quay trở lại nhập khẩu từ tháng 01/2026, mặc dù có sự thay đổi về thuế nhập khẩu gạo và có khả năng thay đổi quy định về nhập khẩu gạo nhưng là yếu tố thúc đẩy xuất khẩu gạo của Việt Nam trong năm 2026.

Hành trình của ông Hồ Quang Cua và gạo ST25 cho thấy rõ bài toán mà ngành lúa gạo Việt Nam đang đối mặt. Trong một thế giới cạnh tranh ngày càng khốc liệt, con đường nâng tầm duy nhất là đầu tư vào chất lượng, thương hiệu và chuỗi giá trị.